ايران

مقدمه :

اين بناي باستاني در شمال غربي فيروزآباد واقع شده است. مصالح اين كاخ ساروج و سنگ لاشه مي باشد كه با روكشي از گچ پوشيده شده است.

بناي اين كاخ مربوط به اردشير اول بنيانگذار سلسله ساساني (سده 3م) است.

به علت قرار گرفتن اين كاخ در كنار چشمه «قمپ آتشكده» آن را آتشكده فيروزآباد نيز مي نامند.

اين بنا با طول 116 متر و عرض 55 متر يکي از کاخ هاي ييلاقي اردشير به شمار مي رود که از سنگ پاره و ملاط گچ ساخته شده و نماي آن از شمال به چشمه جوشان ورودي موسوم به برم پير (قمپ و خنب) که آب زلالي از آن مي جوشد و جاري مي گردد و از جنوب به ديوار باره بلندي است که آتشکده اصلي در آن جهت و بيرون از کاخ ساخته شده است.

از ورودي شمالي بعد از ايواني به طول 28 و عرض 14 متر با سقف گهواره اي به تالار مياني مربع شکل و گنبد واري به ابعاد 14×14 وارتفاع بين 25-21 متر ول مي شود و از تالار مياني به دو تالار قرنيه در شرق و غرب اتصال دارد و هر تالار با راهروهاي جداگانه به بخش هاي ديگر کاخ راه دارند و راهرو تالار غربي به پلکان طبقه دوم کاخ منتهي مي شود. ايوان جنوبي بيشتر به اتاق هاي چهار جانب کاخ که به نظر جمعي از کارشناسان مهمانسراي کاخ بوده و به ورودي جـنـوبـي باز مي شود. گچ بري و تزئينات تالارها بسيار زيبا و با شکو شبيه کاخ تچر، تخت جمشيد مي باشد زيربناي کاخ با چشمه جوشان 8500 متر مربع مي باشد.

كاخ اردشير بابكان :

زير بناي اين كاخ 115×55 متر است و اطراف آن را ساختمان ها و ديوارهايي پوشانده كه آثار آن هنوز باقي است. مصالح اين كاخ از سنگ لاشه و ملات گچ است. كاخ داراي سه ورودي است و ورودي اصلي در سمت جنوب قرار دارد. در شرق و غرب حياط ، در هر دو طرف دو اتاق با طاق گهواره اي وجود دارد. دو ايوان در شمال و جنوب اين بخش ساخته شده كه پشت ايوان شمالي سه تالار گنبددار مربع شكل جاي دارد.  يكي از تالارها داراي گنبدي با دهانه باز است.

تزئينات  به كار رفته در اين تالارها قابل مقايسه با تزئينات  كاخ " تچر" تخت جمشيد است و ابعاد بزرگ سه تالار اين كاخ آدمي را به تعجب وا مي دارد.كاخ دو طبقه بود و بعد از تالارها، ايواني رفيع يادآور ايوان هاي بزرگ دوره اشكانيان است. در هر طرف ايوان دو تالار با سقف هاي گهواره اي ديده مي شود. اندازه اتاق هاي اين كاخ با اندازه اتاق هاي قلعه دختر برابر ، و طرح هر دو بنا مشابه است. آثار گچ بري هاي دوره ساساني ، در اين ساختمان  به قوت خود باقي است و ستون هايي مشابه ستون هاي نماي خارجي، در داخل نيز به كار رفته است. زير بناي كاخ با بركه ي آن 8496 متر مربع است. برخي از قسمت هاي سالم مانده كاخ در سال هاي اخير از سوي سازمان ميراث فرهنگي كشور بازسازي و تعمير شده است.

ساير آثار اطراف كاخ

آثار بناي آشپزخانه در پشت كاخ، تل نقاره خانه در مجاورت كاخ و قلعه حسن آباد و برخي روستاهاي باستاني ديگر در اطراف كاخ وجود دارد. بناي امامزاده جعفر در محدوده ي شهر قديم كه از دوره ايلخاني باقي مانده و با سنگ قبرهاي بسيار جالب كه يكي از آنها تاريخ 741 ه. ق را دارد ، از آثار ديگري است كه در اطراف اين كاخ وجود دارد.

كاخ آتشكده پارس

ديگر از بناي معظم و كم نظير باستاني فيروزآباد كه بصورت ويرانه‌ايدرآمده، كاخ بزرگي است در سوي باختري شهر كنوني و آنطرف رودخانه. فضاي زيربنا 55×104 متر ميباشد، و اردشير پس از گشودن تمام نواحي پارس و كرمان و شكست شاهانمحلي اين نقاط، دستور داد تا در فيروزآباد علاوه بر تجديد بناي شهر، آتشكده و كاخيباشكوه بسازند و آنرا «ايران را شكوه افزايد» نام گذارد.

كاخ فيروزآباد نخستين بناي طاق و گنبددار عهدساساني است كه با يك اسلوب معماري اصيل ملي با سنگهاي نيمه تراش ميخكي ساخته شده، وطاق و گنبد هم از سنگ و سبك آن هم ايراني ميباشد. ستونهاي چهارگوش و نيمه ستون همهاز سنگ ميخكي در اين ساختمان بكار رفته، و اين نوع ستون سازي در بناهاي اشكاني نيزديده شده است. درون بنا و روي سنگها را با گچ‌بريهاي عالي كه ويژه معماري عهدساساني است مزين گرديده، و بالاي طاقچه‌ها و درگاهها گيلوئي‌هائي است به سبكگيلوئي‌هاي بالاي درگاه‌ها در تخت جمشيد.

كاخ و آتشكده فيروزآباد با آنكه در آغازشاهنشاهي اين دودمان ساخته شده، از بهترين ساختمانهاي عهد ساساني و طرح و نقشه وهنر آن كاملاً ايراني و ملي است. قسمتي از اين بنا كه طاقهاي سنگي گنبدي آن بجامانده شامل بسياري از نكات و اصول جالب معماري است كه دوره‌هاي بعد در سايرساختمانهاي ساساني از آن تقليد شده، و چون اساس بنا از سنگهاي ميخكي و بعلاوهتالارها و راهروها و ايوانها و اطاقهاي زيادي دارد، بر كاخ سروستان كه طاق گنبدي آنبا آجر ساخته شده و تالارها و اطاقهايش محدودتر ميباشد، برتري دارد.

نويسندة تاريخ صنايع ايران «كريستي ويلسن» درباره اين سبك بديع معماري ساساني و طاق آجري و سنگي بحث محققانه‌اي دارد كه قسمتياز آن بر اين مفاد است: «معمولي‌ترين شكل طاق زمان ساساني طاقهاي نيم دايره‌ايميباشد كه اغلب اوقات از ستونهاي خود عقب‌تر زده شده است. طاقهاي شلجمي شكل را درقسمت بالا با گچ پر مينمودند تا اينكه شكل نيم دايره بخود گيرد. اگرچه طاق‌هاي نوكتيز در زمان ساسانيان ديده ميشود، ولي باستان‌شناسان معتقدند كه اين شكل طاق درزمانهاي بعد بيشتر مرسوم و متداول گرديده است. ستون در ساختمانهاي ساساني بكار بردهميشد، ولي زياد معمول نبود، مگر اينكه ستونها را از چوب ميساختند كه اثري از آنهاباقي نمانده است. يك قسم ستون بزرگ كه از آجر و سنگ و گچ ساخته ميشد، مورد استعمالزياد داشت. ستونهاي متصل بديوار را جهت تزئين مي‌ساختند، مانند ستونهاي سر در طاقكسري در تيسفون، و ستونهاي عقب غار طاق بستان. ديوارهاي ضخيم كه يا از سنگ نتراشيدهو يا از پاره آجر و گچ ساخته شده، مخصوص اين زمان و متداول بوده است. اگرچه اينگونهساختمان خيلي ظريف نيست، ولي نتايج نيكو از آن ميبرده‌اند. قصرها و عمارات را درداخل و خارج با گچ‌بريهاي قشنگ تزئين مينمودند، و اگر لطافت نداشت قوي و محكم بنظرميآمد». 

ديوارهاي بيرون كاخ، پنجره نداشته، شبيهديوار دژ ساخته مي‌شده، اما داراي ستون‌هاي چسبيده بديوار و طاق بوده است. در جهتجنوبي بيرون از كاخ، غدير آب زلالي است بنام خنپ يا قمپ آتشكده كه آب از همانجاجوشيده، جاري ميگردد. خاورشناس‌روسي استاد و. بارتلد نويسنده جغرافياي تاريخي ايرانبنا بگفته اصطخري مينويسد: دم دروازه شهر در كنار استخر آب، پرستشگاه آتش‌پرستانبنام «بارين» برپا بوده، نبشته‌اي بخط پهلوي داشت، بر روي آن نوشته بودند كه برايساختمان اين پرستشگاه سي هزار دينار زر خرج شده است. 

مانده‌هاي اين كاخ مينماياند كه هنگامآباداني تا چه اندازه با شكوه و عظيم بوده است، و اينك كه از ايوان بزرگ مدائن وبناهاي فراوان ديگر ساسانيان قسمتهاي مهمي برپا نمانده، نگاهداري مانده‌هاي اين كاخو بناي سروستان و شاپور كازرون و ترميم آنها، بر هر فرد ايراني واجب و از جملهفرائض ملي بشمار ميرود.

نماهايي از کاخ ارشير بابکان يا آتشکده ساساني؛ فيروزآباد

در ميان نزديك به يك ميليون و دويست هزار اثر تاريخي در ايران، شهر باستاني گور يا «فيروزآباد» كنوني، ارزش و اهميت بسياري دارد؛ چه از حيث تاريخي و چه از نظر هنر، معماري و شهرسازي ايران قبل از اسلام، با اين وجود گور به اندازه اعتبار خود شناخته نشده و در سايه گمنامي و فراموشي، برنامه ريزي چنداني براي بازسازي و ساماندهي محوطه آن صورت نپذيرفته است. آنچه انجام شده بيشتر در حوزه عمل سازمان ميراث فرهنگي بوده، نه در سطح ملي و جالب آنكه شهر باستاني گور يكي از ۱۷ نامزد ايران براي ثبت در فهرست آثار جهاني است. آنچه در پي مي آيد كوششي است براي معرفي شهر گور كه گمان مي رود دست كم قبل از ثبت در فهرست ميراث فرهنگي جهانيان، بايد اندكي نيز نزدايرانيان شناخته گردد.

فيروزآباد كنوني را در عهد باستان «اردشيركوره» و «شهر گور » مي ناميدند كه معرب آن «جور» گرديده است. اين شهر در روزگاران گذشته يعني عهد شاهنشاهي ساساني و سده هاي نخستين اسلام، مركز كوره اردشير و يكي از پنج ناحيه معروف پارس راتشكيل مي داده است. نام كنوني اش بنابه گفته مقدسي تاريخ نويس سده چهارم هجري چون خوش آيند اميرعضدالدوله ديلمي نبود كه بگويند «ملك به گور رفت، به فيروزآباد تبديل گرديد و ظاهراً اين نام بايداز نام «فيروز » نياي انوشيروان گرفته شده باشد كه ساختمانهايي در زمان خود در آنجا بنا نموده است. راه شيراز به بندر باستاني سيراف از همين شهر مي گذشته است كه هنوز برخي از بقاياي اين جاده نيز وجود دارد. فيروزآباد نخستين آثار و سنگ نگاره از بنيان گذار شاهنشاهي ساساني را در خودنگاه داشته است و به مناسبت نماياندن معماري عالي و هنر شگرف اين دودمان برجسته، يكي از جاهاي باارزش و باستاني كشور به شمار مي رود.

*معرفي آيينه خانه سردار مفخم    *

بنايي كه امروزه آيينه خانه مفخم ناميده مي شود .ساختماني است رفيع وباشكوه كه در شمال شهر بجنورد واقع شده است .

اين بنا از آثار منحصر به فرد عصر ناصري درشمال خراسان است كه در گذشته داخل باغ بزرگي قرار داشته وهمراه ابنيه ي ديگراز جمله عمارت مفخم-دروازه ورودي حوض خانه-
باغ فواره و كلاه فرنگي تشكيل دارالحكومه مفخم را مي داده كه عمارت كلاه فرنگي بر اثرزلزله شديدي كه در بجنورد رخ داد تخريب شد وهم اكنون تنهاآيينه خانه و عمارت مفخم
بجاي مانده است.

بناي 130ساله آيينه خانه كه محل كنوني اداره ميراث فرهنگي وموزه مردم شناسي بجنورد
 مي باشد-درسال 1376خريداري و پس از مرمت در سال 1379بهره برداري و به شماره 31167در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است .

باني اين اثر يارمحمد خان سهام الدوله بجنوردي معروف به سردار مفخم و معمار آن
 ممتحن الملك شقاقي بوده كه مدرسه شهيد مطهري تهران سپهسالار سابق از جمله كارهاي اوست –كه پس از تحصيل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصرالدين شاه جهت گذراندن تحصيلات عاليه در رشته معماري به فرانسه اعزام وپس ازرجعت به كا ر احداث كاخ هاي                                      بزرگان گمارده شد.

معماري بنا تلفيقي است از معماري سنتي ايران و برداشت هايي از معماري مدرن اروپا بوده كه بصورت اشكوبه وبا سقف شيرواني و مصالحي همچون آجر- ماسه – گچ – ملات ساروج
پي سنگي وشفته آهك است و كاشي كاري آن كار هنرمندان اصفهاني مقيم بجنورد بوده است.

*لازم به ذكر است كه سقف عمارت پوشش سفال داشته كه در تعميرات بعدي تبديل به
سقف شيرواني گالوانيزه شده است

تالار آيينه

     آيينه به معناي شكل وديوارو نيز يكي از نيروهاي تشكيل دهنده انسان است .خانه در
كتاب هاي مقدس اديان مختلف وجمله اوستا كتاب مقدس زردشتيان فراوان به كار رفته است.اين واژه قبل از اسلام ونيز دردوره هخامنشييان كار برد فراواني داشته است و اما آنچه اطلاق نام آيينه خانه را بر اين بنا موجب گشته وجود تالاري با تزئينات آيينه كاري در طبقه فوقاني است كه به عنوان فضاي اداري و ديواني جهت ملاقات هاي رسمي سردار مفخم حاكم بجنورد و بر پايي مراسم تشريفات نظامي و رايزني در باب مسائل سياسي واجتماعي با سران ايل شادلو وديگر رجال مطرح قاجارمورد استفاده قرار مي گرفته است .

از نكات قابل توجه اين تالار وجود تصاوير134تن از شخصيت هاي بر جسته عصر صفوي تادوره قاجار و همچنين سران حكومتي كشور هاي همجوار است كه شاخص ترين آنها شاه طهماسب-شاه عباس- آقا محمد خان – فتعليشاه وكريم خان زند مي باشد كه در قسمت گلويي زير سقف نصب شده وخود مروري است بر تاريخچه فعاليت هاي سياسي انجام شده در اين بنا است.

در تزئين تالاراز17 طرح مختلف استفاده شده كه شامل نقش چهل چراغ –مقرنس –نماي بيرون عمارت – نقوش استيليزه گياهي هندسي و ...مي باشند. 

ويژگي هاي معماري بنا

مصالح بكار رفته در اين بنا شامل اجر –ماسه – اهك وگچ بوده و جهت رعايت اصول معماري در زير سازي وپي اين بنا از سنگ استفاده شده وهمچنين چوب ارس بهصورت عمودي وافقي نيز به منظور استحكام بنا به كار رفته است .

آيينه خانه توسط فضاي سبز محدودي از جمله گل كاري و احداث چپر وپرچين از كل مجموعه دارالحكومه منفك مي شده است .بناي فوق الذكر داراي پلاني آزاد بوده ورعايت نظام هندسي وجود تقارن والهام پذيري از معماري غر ب به عنوان مثال استفاده از كاشي هفت رنگ در ساخت آن به وضوح مشاهده مي گردد . در ساخت نماي ايينه خانه از كاشي در سه تكنيك هفت رنگ – معقلي واسليمي استفاده شده است.

نقوش اسليمي نيز نگاره هايي برگرفته از مظاهر طبيعت هستند كه براي پرهيز از شبيه سازي
( رقابت با خالق ) طرح شده اند . ابعاد بنا 90/10*18 متر و ارتفاع آن بااحتساب مناره ها 60/14 متر و مساحتي بالغ بر 5/392 متر را شامل مي شود .

ساختمان داراي سه درب ورودي در اضلاع شمالي (ورودي اصلي) غربي و شرقي مي باشد كه هرسه به راهرويي در طبقه اول منتهي مي شوند . در يك طرف اين راهرو حجره هايي قراردارد ودر سوي ديگر چهار اتاق . در دو انتهاي راهروپلكان هايي تعبيه شده كه به طبقه فوقاني جايي كه تالار آيينه در آن واقع شده ختم مي گردد . در طبقه دوم نيز شامل چهاراتاق وتالار آيينه مي باشد . درب هاي اين طبقه از جنس چوب صندل بوده كه با استخوان تزئين شده اند . سقف ها مشبك چوبي اند كه اين خود از شاخصه هاي معماري عصر قاجار محسوب
مي گردد.

سقف بنا دو پوششه بوده كه شيرواني آن قبلا از جنس سفال وهم اكنون از ورق گالوانيزه است .

در نماي شمالي (اصلي) عمارت چهار نيم ستونبه قطر تقريبي 110 سانتيمتر و ارتفاع 10 متر مشاهده مي شود – دو نيم ستون داراي يك تاج نيم دايره اي هستند كه شكل گلدسته را تداعي مي كنند و دو نيم ستون ديگر فاقد تاج هستند واين امر به دليل زلزله بوده كه باعث افتادن تاج ها شده و بعد از مرمت جاي آن خالي گذاشته شده است .اين نيم ستون ها با كاشي- هاي فيروزه اي ولاجوردي و نيز كاشي ها ي سياه – سفيد و زرد مزين شده اند .

نيم ستون ها با خط معقلي بسيار زيبايي آراسته شده اند كه كلمه محمد به طورمنظم در اين
نيم ستون ها از پايين به بالا 12 مرتبه تكرار شده است . يك مرتبه بهرنگ سياه و يكبار به رنگ زرد كه نيم ستون ها به پايه اي از سنگ مرمر ختم مي شوند

در قسمت فوقاني نماي اصلي يك تاج نيم دايره اي وجود دارد كه نسبت به دو تاج نيم دايره اي روي مناره ها بسيار بزرگتر است .در حاشيه تاج اصلي يك رديف كاشي با نقش گل لاله به رنگ قرمز و آبي به صورت سر بالا و واژگون نسب شده است . در قسمت داخلي اين نيم دايره يكسري نقوش اسليمي بسيار زيبا مشاهده مي گردد . در بخش مياني اين نيم دايره بازمينه اي لاجوردي وجود دارد كه نقش جدال بين شير واژدها در آن ديده مي شود . در فرهنگ باستاني ايران زمين جدال بين شير واژدها سمبلي از جدال بين خير وشر بوده است در اين تصوير در حالي كه اژدها (سمبل شر) شير را در بر گرفته شير (سمبل خير) با فشردن گلوي اژدها شر را

به آستانه نابودي مي كشاند .در كنار جدال بين خير وشر دو تفنگدار در حاليكه به زمين زانو
زده اند محل جدال بين شير و اژدها را نشانه رفته اند.

اين سربازان نيز خود مي توانند نمادي از خير وشر كه با هم در جنگند باشند .در زير اين قسمت طاقي وجود دارد كه درب ورودي را در ميان گرفته است. كاشي هاي اين قسمت به رنگ زرد فيروزه اي و لاجوردي ميباشد.

پيشاني طاق با نقوش اسليمي تزئين شده است. در قسمت زيرين نقش دو گلدان به صورت قرينه و همينطور نقش عمارت كلاه فرنگي در طرفين اين گلدان ها مشاهده مي شود.

در دو طرف درب ورودي نقش دو سرباز در هال نگهباني از بنا به چشم مي خورد كه حالت چشم ها و طرز ايستادن سربازان ياد آور تابلوهاي تعزيه عصر قاجار مي باشد وهمچنين نشان دهنده نوع لباس رزم وقدرت است.در بخش مياني نما يك طا ق جناقي وجود دارد كه درقسمت مياني آن پنجره اي به ابعاد 290*290 سانتيمتر قرار دارد بنام طارمي وعلت بزرگ بودن آن تامين نور تالار آيينه و ايجاد چشم انداز مناسب به فضاي بيرون ميباشد.

تزئينات اين طاق محراب گونه دو لچكي با پس زمينه زرد همراه با نقوش اسليمي به رنگ فيروزه اي ولاجوردي مي باشد .بين قسمت فوقاني و مياني دو رديف كاشي هفت رنگ نسب شده است .

به طور كلي در معماري اين دوران رسم بر اين بوده است كه نام معمار وباني بنا در قسمت بالايي ورودي به صورت كاشي كاري حك مي شده در اين بنا هم قبلا در همين محل كتيبه اي وجود داشته كه محدوده حكومتي سردار كه از استرآباد وگوگلان ونردين – اسفراين- جوين- سبزوار و جاجرم وبجنورد را در بر مي گرفته و همينطور نام باني بنا در آن نقش بسته كه در دوران پهلوي به دستور رضا شاه اين كتيبه از سردرب بنا جداشده و بجاي آن كاشي كاري فعلي نسب شده است .

                       **********************************

فضاي فرورفته بين نيم ستون هاي ايوان يا به عبارتي طاقديس نيز بعضا با كاشي هاي لوزي شكل به رنگ هاي زرد – سفيد – فيروزه اي و آبي مشبك طرح زيبايي را در بنا ايجاد كرده اند .در بخش تحتاني طاقديس ها يك طاقچه جناقي به ارتفاع 20/2 متر داراي پايه اي پوشيده از سنگ مرمر وجود دارد .قسمت داخلي اين طاق باكاشي هفت رنگ زرد ولاجوردي وحاشيه اي به رنگ سياه تزئين شده است.در قسمت با لا ي اين طاق روي يك كتيبه لا جوردي مملو از نقوش اسليمي منازعه گاو وشير نقاشي شده است كه به ياد آورنده نقوش گاو وشير حك شده در حجاري ديواره هاي تخت جمشيد است .

اين عمارت تنها نمادي از روح خلاق هنرمند ايراني است وتنهادست تواناي هنرمندايراني بااستعانت ازهنرمعماري نقاشي كاشيكاري وآينه كاري قادربه خلق چنين تركيب بديعي مي باشد.

به يكي ديگرازتغيراتي كه دربنا صورت گرفته مي توان به باز شدن ديوارراه پله ها به طبقه بالا نام برد كه بر اساس عكس پيشين آن بسته ودر عكس هاي كنوني بازاست.

از نظر دسترس بنا را مي توان به 6 ورودي تقسيم كرد نحوه ساخت بنا از لحاظ اقليم ومعمارصحيح است زيرا با اين زاويه ساخت نسبت به شمال مي توان در زمستان بهترين حالت
نور گيري و سير كلاسيون هوا را داشت .

مصالح استفاده شده در بنا را بطور كلي مي توان گفت  بومي بوده واز منطقه بجنورد تهيه
مي شده است .از نشانه هايي كهمي توان فهميد كه اين بنا بر گرفته از طرح هاي اروپا يي است استفاده از قوس هايي است كه در تاج مناره هاايجاد شده كه براثربرداشت اشتباه از قوس اروپايي در ايران ايجاد شده كه اصلا دوام و پايداري نداشته و در طرح هاي اروپايي به منظور ايجاد يك نما بكار مي رفته وجزء سازه نبوده در حالي كه در ايران به عنوان طاق زني مورداستفاده قرارداده مي شده كه به مورور زما ن تخريب مي شده است

 *جهت بادهاي شهرستان بجنورد * 

باد هاي منطقه از طرف غرب - شمال غرب – جنوب و جنوب شرقي مي باشد باد هاي شمال وشمال غربي سرد بوده و باران زا مي باشد .باد هاي جنوب و جنوب شرقي منطقه گرم وخشك هستند به همين دليل در قسمت جنوبي بنا از استخر و درختان استفاده شده تا باعث مرطوب و خنك شدن هوا شود .

بيشترين باد ثبت شده در بجنورد برابر 65كيلومتر در ساعت و توام با باران بوده وجهت آن غربياست. دليل نداشتن حياط مركزي درمنازل حرمسرا ها وجود رطوبت درشهرستان است وبراي رفع رطوبت نياز به يك فضاي بازاست.

بنااز لحاظ نما و پلان داراي تقارن كاملي است . وجود نقوش و خطوط زرد رنگ در سطح كاشي هاي فيروزه اي رنگ نشان دهنده ساخته شدن بنا در دوره قاجاريه است .

بطور كلي فرم اين بنا كاملا متناسب با كاربري آن است وجود مناره هاي بلند در دو سو اشاره به درب ورودي و ابهت وشكوه بنا را مي رساند .

وجود يك فضاي انتظار –استقلال اتاق كار اصلي و وجود ديد به كل سايت از اتاق اصلي
(تالار آيينه ) از جمله اين موارد است و به اين ترتيب حس خلاء وسردرگمي و بي توجهي در اين بنا به وجود نخواهد آمد

مسجد جامع ورامين :

مسجد جامع ورامين از زيباترين وکامل‌ترين مساجد چهار ايوانه کشور است که هر ساله پذيراي هزاران گردشگر داخلي وخارجي است.

اين مسجد يکي از شاهکارهاي هنرمعماري اسلامي است که بناي آن در قرن هشتم هجري توسط معمار علي قزويني در زمانسلطان محمد خدابنده آغاز و در زمان سلطان ابوسعيد به پايان رسيد.

هنر کاشيکاري، گچ بري، آجرکاري وخوشنويسي خطوط بناي اين مسجد چنان با هم ترکيب شده‌اند، که در کمتر بناي تاريخيايران به چشم مي‌خورد.

به‌کارگيري آجر براي نوشتن آيات قرآنيوآجرچيني درپيشاني ايوان جنوبي مسجد به طرز شگفت آوري نام مبارک "حضرت علي (ع)" رابه نمايش مي‌گذارد.

راز و رمز شيعه را در جاي جاي اين مسجدتاريخي مي‌توان مشاهده کرد.

گنبد مسجدجامع ورامين از ساير بخش‌هايبنا ارتفاع بيشتري دارد و سردر ورودي و سر در شبستان هر دو کوتاه ساخته‌شده تا گنبدبه‌خوبي نمايان باشد.

محراب اين مسجد که حدود شش مترارتفاعدارد ازپايين تاارتفاع سه متري عاري از هرگونه تزئين است.

به‌اعتقاد برخي محققان، اين محرابازابتدا به‌همين صورت بوده و بنا به دلايلي ساخت آن نيمه‌کاره مانده است اما عدهديگري از محققان معتقدند: دست حوادث و گذشت روزگار گچ بري‌ها و تزئينات پايين محرابرا از بين برده است.

مسجد جامع ورامين در سال ‪ ۱۳۱۰هجري - خورشيدي در شمار فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.

مي‌شود گفت مسجد جامع، خلاصه معماري اسلامي است. مسجدهاي جامع در تمام دوران طلاييتمدن اسلامي، نشانه‌اي از عظمت و آباداني يک شهر بوده‌اند.

بهترين معماران و هنرمندان براي ساختن آن‌ها جمع مي‌شده‌اند و سنگ تماممي‌گذاشته‌اند. از طرفي مراكز  مهم شهر مثل بازار و ساختمان‌هاي حکومتي در اطرافِمسجد جامعِ هر شهر تشكيل مي‌شد و نبض شهر در اطراف آن تندتر مي‌زد

معماري:

1- تهرنگ اين مسجد، ميانسراي چهارايواني است.

2- كل ساختمان اين مسجد، تناسب 2 بر 3 دارد.

3- ايوانهاي مستطيلي اين مسجد، گاهي از عرض و گاهي از طول به حياط باز مي‌شوند.

4- اين مسجد از نمونه‌‌هاي خاصي است كه بيشتر از هر ساختمان ديگري، در آن تاغ چهاربخش وجود دارد.

5- اين مسجد آشكارا فرم مستطيل دارد.

6- در مقطع آن، اصل فراز و فرود به خوبي ديده مي‌شود.

7- ورودي اين مسجد، از بدنه‌اش بيرون زده است (مثل ورودي كاروانسراها).

8- در اين ساختمان اصل شفافيت وجود دارد، به اين مفهوم كه ورودي، بيرون و درون را از هم تفكيك نمي‌كند.

9- هر چهار ايوان اين مسجد، رو به حياط باز مي‌شوند.

10-   اين مسجد يكي از زيباترين نمونه‌هاي ايوان را داراست.

سازه:

1- نيارش اين ساختمان دقيق است و آمودهاي پايداري دارد.

2- گنبد دو پوسته داشته كه «خود» آن ريخته و آهيانه مانده است.

3- گنبد آهيانه، از نوع ناري است.

4- پوشش شبستان اين مسجد، تاغ‌هاي آهنگ و چهاربخش است.

5- اجراي ترمبة پتكانة بسيار زيبا در ايوان جلوي گنبدخانه. (از زيباترين پتكانه‌هاي آجري)

6- چفد چمانه در اين مسجد، بسيار بكار رفته است.

7- از نظر اجرا، چفد در شكرگاه گنبد، كلفت اجرا شده تا به بيرون فشار وارد سازد و در ايوارگاه آن را به دو سوم رسانده‌اند.

آرايه:

1- تلفيق متعادل آجر و كاشي (مانند سلطانيه و جامع يزد).

2- گچبري برهشته در محراب

3- كتيبه‌هاي آجري.

شرح معماري

مسجد جامعِ ورامين يكي از مساجد جامع شاخص ايران است. پس از چندين قرن، هنوزمي‌شود اوج هنر معماري ايلخاني را در اين مسجد ديد. وقتي پا به آن مي‌گذاري، کافياست چشمت را باز کني و با سکوت سنگين آن‌جا کنار بيايي تا از لابه‌لاي خرابي‌ها،سير و سلوکي را آغاز کني. ديدن کاشي‌کاري‌ها  و عبور از  ورودي‌ها، ايوان‌ها، حياطو... تجربه‌اي برايت به جا مي‌گذارند که شايد چند سال بعد، تکرار نشدني باشد.  

 شهر ورامين مركز شهرستان ورامين در چهل كيلومتري تهران است. ورامين هميشه مركزكشاورزي بوده و بر خلاف خيلي از شهرهاي ايران، هنگام حملة مغول آبادتر شد. آن زمانخيلي از مردم ري و اطراف به ورامين كوچ كردند. چند سال بعد، ورامين از قريه‌اي بزرگبه شهر تبديل شد.

 ساختمان مسجد جامع ورامين در دوران حكومت سلطان محمد خدابنده (الجايتو) كه يكياز معروف‌ترين ايلخانان مغول است آغاز شد. دوران الجايتو دوران نسبتا آرامي بود. الجايتو برخلاف مغولان چنگيزي فکر آباداني ايران بود. او مسلمان شد و فرهنگ مردمايران را رعايت كرد.

 مسجد جامع ورامين، مستطيلي است به طول حدود 66متر و عرض تقريبا 43 متر. درساختمان آن از آجر استفاده شده. اين آجرها در قسمت‌هاي مختلف به شکل‌هاي مختلف  كنار هم قرار گرفته‌اند و جنبة تزئيني دارند. سبك معماري مسجد، ايلخاني است كه درحقيقت ادامة سبك سلجوقي بوده است.

 مسجد جامع ورامين يک بناي چهار ايواني است. ضلع شمالي كه ورودي مسجد است ازطريق ايوان‌هاي شرقي و غربي به ضلع جنوبي كه نمازخانه در آن قرار گرفته، مي‌رسد. ضلع شرقي هم نقش ورودي - خروجيِ فرعي را داشته. امروز اطراف مسجد خالي است و  معلومنيست در گذشته، معماري اطراف آن چگونه بوده است.

ساخت مسجد در سال726 تمام شده. در آن سال الجايتو زنده نبود. دوران، دورانِحكومت  ايلخاني ديگر، به نام ابوسعيد بهادر بود. اگرچه اين ابوسعيد بهادرخان ازجوانانِ نيك روزگار نبود، اما به هرحال در كتيبة مسجد نام او را ثبت كردند. البتهآن كتيبه حالا ديگر وجود ندارد.

 مسجد جامع ورامين يك بار در سال815 هجري به دستور شاهرخ تيموري مرمت شد اما شدتتخريب در آن بسيار بالا بوده است. امروز اين مسجد پر از داربست است اما به نظرنمي‌رسد مراقبت‌هاي خاصي در كار باشد. اگر خواستيد از حال و روزش بيشتر با خبرباشيد، در فهرست بناهاي تاريخيِ ثبت شدة ايران سراغِ شمارة 176 را بگيريد.

كتيبه‌هاي شاهرخ، كتيبة آياتِ سورة جمعه، انواع نمونه‌هاي آجركاري و كاشي‌كاري،نمازخانه و گنبد همه در اين ضلع قرار گرفته‌اند. اين‌جا نماي عمومي ايوان جنوبياست

اين گنبد مسجد است. بخشي از ديوارهاي ضلع غربي هم پيداست. سال‌ها پيش اين ضلعكاملا تخريب شده بود. ديواري هم كه حالا مي‌بينيد عمر چنداني ندارد. يك خانمي بهنام مادام ديولافوا كه در زمان قاجار به ايران سفر كرده در سفرنامه‌اش طرحي از مسجددارد كه جاي ديوار غربي در آن خالي است. اين را هم بگويم كه گنبد بر روي پايه‌ايچهارگوش قرار دارد. بعد يك هشت ضلعي شده. بعد شانزده ضلعي و بعد به دايره تبديلشده.

آجركاري و بخشي از كتيبه‌هاي ايوان جنوبي مسجد

طرح‌هاي اسليمي و رنگ‌هاي آبي و بنفش و فيروزه‌‌اي آدم را حيرت‌زدهمي‌کند... اين نمونه‌اي از كاشي‌كاري ورودي ضلع شمالي  مسجد است

طرحي که مادام ديولافوا همسر مارسل ديولافوا، باستان‌شناس معروف فرانسوي، ازايوان شرقي و نماي بيروني مسجد زده. مادام ديولافوا سه بار به ايران سفر كرده وسفرنامة معروفي هم دارد که روايت او از سفر به شهرهاي مختلف ايران است

 تنوع آجرچيني را مي‌بينيد؟ اين كتيبه، تمام ايوان جنوبي را دور مي‌زند وآيه‌هايي از سورة جمعه را مي‌شود روي آن خواند. کاشي‌کاري کلمه علي در دل آجرهابي‌نظير است. در  مسجد جامع ورامين عموما حال و هواي مساجد شيعي ديده مي شود. بدنيست بگويم كه در دورة ايلخانان، در وانفساي دعواي حنفيان و شافعيان، الجايتو حتينام امامان شيعه را روي سكه‌ها زد. او از دعواي فرقه‌ها به تنگ آمده بود. اين‌جابخشي از ديوارِ ايوان جنوبي است

 اگر در ضلع غربي مسجد بايستيد ضلع شرقي را اين‌طوري مي‌بينيد. خوشبختانهاين ضلع  تا حد زيادي سر پا مانده است. ايوان شرقي يك راهروي سرپوشيده است كه دهطاقنماي كوچك و يك طاقنماي بزرگ دارد. شما هم داريد طاقنماي بزرگ را مي‌بينيد. اگرنزديك‌تر برويد مي‌بينيد كه بالاي آن كلماتِ الله، محمد و علي در سه جهت ديدهمي‌شود

 اين‌ها كتيبه‌هاي شاهرخ تيموري هستند. نام شاهرخ را اگر خوب دقت كنيد مي‌بينيد. غير از آيات و اشعار كه در كتيبه‌هاي تزئيني ساختمان‌هاي مساجد قديمي ديده مي‌شوند،اطلاعات ساخت، تعمير و تاريخ بنا را مي‌شود از كتيبه‌هاي مساجد به دست آورد. در زيرطاقنماي ايوان جنوبي دو كتيبة آجري وجود دارد که  اين كتيبة سمت راستي است

 اين طاق ايوان جنوبي است. پر از آجر. آجرها به شكل‌هاي مختلف كنار هم چيدهشده‌اند. خوب كه دقت كنيد ظرافت‌هاي زيادي را كشف خواهيد كرد. به طور كلي ضلع جنوبياين مسجد پركارترين قسمت ساختمان است. از اين ايوان مي‌توانيم برويم داخل نمازخانه. از آن‌جا مي‌توانيم داخل گنبد را ببينيم. از داخل گنبد تا زمين، حدود بيست و دو سهمتري مي‌شود

ديدن بازي نور و آجرها چه كيفي دارد اما حيف كه اصالتي ندارد. اين‌جا همان ايوانبازسازي شده است. اين چيزي را كه حالا مي‌بينيد روي پِيِ اصلي كه 5/2 متر زير خاكبوده ساخته‌اند. اين را بگويم كه در مساجد اسلامي، ايوان نقش مهمي  داشته و از آنبه عنوان يك فضاي ارتباطي استفاده مي‌شده. اين‌جا داخل ايوان غربي است.

منابع :

http://www.ichodoc.ir

http://www.roshd.ir